佛经里比喻牛的人很多。例如,在《法华经》上,& amp# 039;露地白牛& amp# 039;[1],《佛说放牛经》有髋臼11天,《景德传灯录》有马祖和石公慧
在中国流行最广的牧牛图颂有二种,一为廓庵禅师所作,一为普明禅师所作,而宋代普明禅师的《牧牛图颂》面世之后,和者甚众,其中不乏与普明同心同德的诸方尊宿,如磐山修、箬菴问、山茨际、玉林琇、牧云门……各以诗作应此图颂,更有迦陵音禅师同声同气的续辑系列,可见其传唱之深远,亦可见其逗机之广大。云栖禅师曾为此颂作《牧牛图颂序》,有言:“其为图也,象显而意深;其为颂也,言近而旨远。”[2]普明禅师《牧牛图颂》的出世宗旨为禅门典型的自立立人,但其对后世的意义却不仅局限于佛门禅苑,后之诗学、画作、雕塑等,都深受其影响。
普明禅师《牧牛图颂》之内核与佛祖即悟即行之深心一致。其中,牛者,心也;牧童者,参修人也;牧牛者,治心也。可见,佛门弟子断执调心,正如图中牧童之牧牛,历经十阶,积功而升,前为后后,后因前前,而渐明、渐胜、渐圆,如《楞严经》言:“理则顿悟,乘悟并销;事非顿除,因次第尽。”[3]
未牧第一
狰狞头角恣咆哮 奔走溪山路转遥
一片黑云横谷口 谁知步步犯佳苗
这是一头黑色的野牛,头角狰狞,恣意咆哮。这也是凡众一颗尘劳厚重的心,左右奔突,利害相摩,心火升腾,爱河浪底,沉溺无忧;火宅焰中,焚烧不惧。如《楞伽经》言:“一切诸根,自身现器身藏,自妄想相,施设显示,如河流、如种子、如灯、如风、如云,刹那展转坏,躁动如猿猴,乐不净如飞蝇,无厌足如风火,无始虚伪习气因。”[4]弹指间,心九百六十转,一日一夕,十三亿意,可怖如是,不自在如是。
惠能言:“悟则众生是佛,迷则佛是众生。”[5]众生本来是佛,由迷而不见,由贪而伤德,由执而毁道。众生自有真如内熏,如田里之佳苗,若清风细雨,日月和煦,即可茁壮成长,若无清风细雨、日月和煦,更且野牛践踏、虫蝗作害,则苗伤获损,可不哀痛!
“法佛者,离攀缘”[6],有执即失,有求而远,如大愚禅师曰:“大家相聚,吃茎齑,若唤作一茎齑,入地狱如箭射。”[7]如大珠参马祖,祖曰:“何处来?”曰:“越州大云寺来。”祖曰:“来此拟须何事?”曰:“来求佛法。”祖曰:“自家宝藏不顾,抛家散走作什么?我这里一物也无,求什么佛法。”[8]圆明光透的大珠禅师也曾是这头失控的牛,也曾眼前一片漆黑,入海算沙,求师求道。道者,无一物,净裸裸,赤洒洒,没可把,才把毫尘,即犯苗稼,即是病,轮回如箭射。
画中人牛二判,人有想把牛驯停,但根基单薄,信力不恳,志力不坚,境强心弱,滞障历然。
初调第二
我有芒绳蓦鼻穿 一回奔竞痛加鞭
从来劣性难调制 犹得山童尽力牵
此节写的是经教的巨大作用。从凡入圣,皆因经学之力,如《华严经》言:“譬如暗中宝,无灯不可见;佛法无人说,虽智不能了。”[9]本不可说,要以言说,方会不可说,如石头言:“若不到曹溪,争知不失?”[10]
可见,佛门弟子以佛知见为知见,方免盲修瞎练,才免撞墙磕壁。佛为一大事因缘出现于世,即为众生开示悟入佛知见也。究佛言,才同佛见,“我有芒绳蓦鼻穿”,是让顽牛有依止,不孤行,不枉行,如大慧宗杲曰:“既学道,十二时中遇物应缘处,不得令恶念相续,或照顾不着,起一恶念,当急着精彩,拽转头来,若一向随尘去,相续不断,非独障道,亦谓之无智慧人。”[11]依经教,这“急着精彩,拽转头来”,才有去处,才不至起恶念随尘去;依经教,“一回奔竞痛加鞭”,才不虚鞭,才不至横竖不分。否则,见生自意,曲会私心,以身谤佛而不知不觉,“犹如煮沙欲成嘉馔,纵历尘劫终不能得”[12]。可见参悟修行,“不与教合,悉邪也”[13],且多闻修习,助显真性,哪是闲设。
此图中牛还全黑,未有一点清流入骨,只因仅属外在方向调整,未真正触及内在根本,如颂曰:“方听无生曲,始闻不死歌。今知当体是,翻恨自蹉跎。”[14]既知当体就是成佛因,则汲汲修持,“从来劣性难调制,犹得山童尽力牵”。由此图亦可见牧童自心未堪,自力不任,但已不怯弱,其有信、有志,但尚未有功。《目连所问经》云:“只因不信佛经,后世为人,更深困剧,不得生千佛国土。”[15]今人身难得已得,佛法难闻已闻,则后后不会更深困剧,可不惊喜。
受制第三
渐调渐伏息奔驰 渡水穿云步步随
手把芒绳无少缓 牧童终日自忘疲
此节为参禅者之明心见性,由图中牛之眼目变白,即可知之。宗门惯把开悟说为见本来面目,把开悟者说为人天眼目。十八界,眼界为根本,但去眼根,六根皆归败坏,总无真实,因此,眼为心灵窗户,眼明即心开。因此,于佛法中具真实正见称慧眼,如“尽大地是沙门一只眼”[16],“具一只眼可以坐断十方,壁立千仞”[17],如《涅槃经》言:“我以佛眼,遍观三界,有情无情,悉皆究竟。”[18] 具佛眼,自性无分别义现,即能自他共济共圆,平等平等,可称人天眼目。
何为见性,“言语道断,心行处灭”[19]即是,如僧问汾阳善昭:“大悲千手眼,如何是正眼?”师曰:“瞎。”[20]了无依傍,顿断来去,一切不可说不可说。亦如僧问大龙禅师:“如何是佛?”师曰:“即汝便是。”僧曰:“如何领会?”师曰:“更嫌钵盂无柄那。”[21]即才是,绝弄形捉影。当体透脱才是,截断凡圣,做回自己,如古德言:“设有一毫佛法神通见解,如粟粒大,皆是自欺,总是谤佛谤法。”[22]无一物即佛,才有纤毫,即是尘。
悟道才修道,千圣皆同辙,如永明延寿之“履践道源,绍隆佛种,先明般若,以辨真心”[23]。般若不明,万行虚设,须亲见谛,方得言行相应,方得以所悟之理,起观照之力,历境炼心,消得一分妄想,显得一分本智,如智者大师之“以不二观,观不二境,成不二行,会不二空”[24]。这才是善自护持,这才可“渐调渐伏”。尽管已见本来面目,仅可言当下即是,未可言时时处处即是,属信心初具,忍力未堪,只得“渡水穿云步步随”,时时看管,莫令断失,如沩山问懒安曰:“汝十二时当何所务?”安曰:“牧牛。”师曰:“汝怎么生牧?”安曰:“一回入草去,蓦鼻拽将回。”师曰:“子真牧牛也”。[25]
画中牧童未放松,鞭不离手,手不离绳,可不战战兢兢,可不临深履薄。牛虽顽心未了,但已不再骄横。画中气氛严肃,牧童翘诚精勤,“终日自忘疲”,真可谓难行而行,非忍而忍。
回首第四
日久功深始转头 颠狂心力渐调柔
山童未肯全相许 犹把芒绳且系留
牧童以般若之智除昏摄乱、检过防非,功力渐有起色,枯竭之心渐有生气,放逸之意渐有所敛,有舍邪向正之志,有舍染向净之行,“日久功深始转头,颠狂心力渐调柔”,三受不再坚固不拔,但观照依旧肤浅,自力依旧未任,习气烦恼依然浓重,寓目依然多情,触尘依然多滞,有念念间断之意,无数数相续之心。善未排恶,净未夺染,牛依然黑多白少。
“山童未肯全相许,犹把芒绳且系留。”此时既需“即心是佛”[26]之真如内熏,又需诸行庄严之善因呵护,如礼拜、忏悔、持律、坐禅、调息等,即须“体大”,亦须“相大”、“用大”,性相同敷,业绳易断,理事双持,佛事易成。如《华严经》言:“善男子,应以善法扶助自心,应以法水润泽自心,应于境界净治自心,应以精进坚固自心。”[27]如大梅法常禅师,参马祖大悟后至四明梅子真旧隐处,缚茆而居,后盐官令僧招之,其以偈子答曰:“摧残枯木倚寒林,几度逢春不变心。樵客遇之犹不顾,郢人那得苦追寻。一池荷叶衣无尽,数树松花食有余。刚被世人知住处,又移茅舍入深居。”[28]为道何尝能缺此番恳苦殷重,一分无明,犹如微烟,尚须洗涤,况此垢深德薄,虚伪纷纭,哪可毛道散心,哪得拱手谈虚,如《涅槃经》云:“虽本自空,亦由菩萨修空见空。”[29]
图中童子其志坚定,其心淳谨,把系诸根,不让“心牛”起诸乱意;守护其行,免其踏人苗稼,可不仔细。
驯伏第五
绿杨荫下古溪边 放去收来得自然
日暮碧云芳草地 牧童归去不须牵
前节属修而不修,着力为之,不休不息,穷未来际,可不辛劳。此节为无为而为,不修而修。千般磨治,无非为二障脱落,唯二障永断,了生死可期,成圣途可待。因此,无为放下才是宗旨,业尽伪去才是命门,如极喜金刚祖师言:“心之自性已成佛,心无生灭如虚空,悟法平等性真义,无求放下即是修。”入道之初,欲为道本,如《华严经》云“断善法欲,是菩萨魔事”[30],排恶助善故;自根未稳,仗他胜缘,障山易移故。而至其微细,法爱须忘,阶降宛尔,初后不滥。
非一味无作,非一味不修,菩萨一至十地尚地地观练对治,何得不作,何得不修,只是不矫作,不伪修,为随缘了旧业,为虽怜悯众生,而不舍一切空,但不攀缘,不作悲。如怀让曰:“修证即不无,污染即不得。”[31]如达摩之“若从凡入圣,即须息业养神,随分过日,若多瞋恚,令性转与道相违,自赚无益”。[32]
图中“心牛”白已胜黑,善已胜恶,净已赢染,前非已淡,后过难成,随地不长恶芽,随处碧云芳草,牧童即可“归去不须牵”,孩儿不使坏,何须打屁股,这就是不修而修的基础前提,否则,善根未深,德树未成,忍力未就,得的倒是“般若丛林岁岁凋,无明荒草年年长”。
图中牧童难得轻安,但亦无事回首,看牛是否企得稳,站得直,可不小心翼翼。牛亦不负栽培,尽管未是俯首贴耳,但其神不恃,其气不盛,小动作不无,但已不成气候,牧童心中大石到此可释矣。
无碍第六
露地安眠意自如 不劳鞭策永无拘
山童稳坐青松下 一曲升平乐有余
无碍者,自在通达也,如灯光互相涉入,并无障遮,故《净名》云:“心常安住,无碍解脱。”[33]牛基本全白,净能夺染,善即排恶,忍力已充,德树已建,前非已荡,后过不成,人牛呈现难得的快乐祥和,牧童安闲自在,于青松底下,横吹笛短,可不活泼。绳索既除,厩枥亦废,牛露地玩逗而眠,如婴孩般天真无邪。恶念几尽,恶障几除,可谓不治昏沉,昏沉自退;不除散乱,散乱自却,所作所为皆合天性,何须防范。
如天神献玉女于佛,欲坏佛意,佛言:“革囊众秽,尔来何为?去,吾不用。”[34]如隐峰禅师之推土车,马祖伸脚在路上坐,峰云:“请师收足。”祖云:“已展不收。”峰云:“已进不退。”乃推车碾过,祖归法堂,执斧子云:“适来碾老僧脚底出来。”峰便出,于祖前引颈,祖即置斧 [35] 。凡圣同一,怨亲无遮,应境离执,触目离情,在在处处,几逾俗柱,物物事事,几出尘笼,心调行稳,则顺逆善恶可无碍矣。
图中牛未全白,其尾尚有少黑,可见功力未纯,忍力未全,只可言不会出错,未可言所为皆美,孩童还要在牛旁边,一边吹着笛子,一边也留了个神。尽管空有细惑未去,根尘并非全体剥落,但到此亦是卓尔超群,如《阿含经》言:“牧牛不放逸,其主获其福。”[36]
任运第七
柳岸春波夕照中 淡烟芳草绿茸茸
饥餐渴饮随时过 石上山童睡正浓
任运者,自然也,任法之自运动,而不加人之造作之义也,如《资持记》曰:“不假造作故曰任运。”[37]如僧问大珠:“和尚修道还用功否?”师曰:“用功。”僧曰:“如何用功?”师曰:“饥来吃饭,困来即眠。”僧曰:“一切人总如是,同师用功否?”师曰:“不同。”僧曰:“何故不同?”师曰:“他吃饭时不肯吃饭,百种需要,睡时不肯睡,千般计较,所以不同也。”僧杜口。[38]
可见,任运亦为修,如《瑜伽师地论》之“以楔出楔”[39],由粗而细,由显而隐,渐行渐深,其对治的是更微细习气,其安住的是更甚深的无为无作,于不动声色中默契,于平静和顺中相应,于朴素简单中同化,不知不觉里,时时有得着,步步有剥落,一切时尽是自心流出,让自己缓缓品味做回自己的妙美,让自己慢慢解读自身与日月山河同体的宽容,让自己柔柔觉受无着无倚的灵光迸发……如《宝镜三昧》言:“潜行密用,如愚如鲁,但能相续,名主中主。”[40]了本,应本,着衣吃饭,运水搬柴,皆随当时机应当时缘,“庵中不见庵前物”,机关尽废,安排尽舍,不劳寸刀,不挂寸丝而长养圣胎。别说粗处不放逸,微细处亦不跑调,在目曰见,在耳曰闻,在鼻曰嗅,在舌谈论,在手执捉,在足运奔,平平常常,全体起用,全是自家身心,不关他事闲杂,以此圆自己忍力,以此满自己根量。如无门慧开曰:“春有百花秋有月,夏有凉风冬有雪;若无闲事挂心头,便是人间好时节。”[41]
图中牛已全白,可见心之如幻安和,牧童石上无梦酣睡,身意闲适。杨柳依依,绿草茸茸,炊烟袅袅,一派生机。牛尽管未服帖如泥,但已身强力健,正气浩然。
相忘第八
白牛常在白云中 人自无心牛亦同
月透白云云影白 白云明月任西东
经上阶段之潜行密用,此阶段“心牛”之忍力愈向善顺,尽管尚未量穷法界之边,亦未根随俱尽、微细俱亡,但已是意气和雅,志念坚固,身心大利。如《楞严经》云:“如澄浊水,贮于净器,静深不动,沙土自沉,清水现前,名为初伏客尘烦恼。去泥纯水,名为永断根本无明。”[42]此为静深不动,沙土自沉阶段,深探佛意,精进不怯,远离放逸,即能初伏客尘烦恼,得大轻安。此时空有之别几于泯灭,善恶之分几于寂然,心几合虚空之道,行几合无生之义,一切境缘牵绊不得,一切妄想缠绕不成,是非哀乐不入于心,安时而处顺,忘其所受,如《庄子》言:“相濡以沫,不如相忘于江湖,与其誉尧而非桀,不如两忘而化其道。”[43]乘虚而养中,集柔而培忍,就静而育寂,托忘而化道。外敛而内实,表拙而里巧,道者之“性命烂漫”由此,道者质的淳厚庄严亦由此。
如龙裤国师隐居山林,清苦自若,姐携布一匹,作其衣服之需,且劝其回庵,其不受不归,姐强投下布匹,扪泪而去,“师不视不顾,亦不移动,念佛如故,是布一投,十有三年,尘坌寸厚,眼亦不以物为碍。”其终日念佛,不知全是佛念,其后有“连根拔起,超升天界”之功,有“收塔袖中”、“足步虚空”之力,由此矣 [44] 。如《庄子》之市南宜僚,见孔子众到,“有夫妻臣妾登极”[45],“自埋于民,自藏于畔,其声销,其志无穷,其口虽言,其心未尝言。方且与世违,而心不屑与之俱,是陆沉者也。”[46]道者安心之诚,守志之恳,治性之坚,炼德之贞,此可见一斑也。
内而无杂,法界纯一,“心牛”爱乐无上白净之法,虚融自在旷达。图中日月交辉,海阔云朗,天地人混融,圣贤莫测。心泊无何为之乡,身游无尘垢之地,可不逍遥。
独照第九
牛儿无处牧童闲 一片孤云碧嶂间
拍手高歌明月下 归来犹有一重关
诸佛诸祖皆依二谛而说法,第一义谛中,无一切作,不依傍而解脱,即照而独;俗谛中,万作繁兴,有依傍而解脱,即独而照。体用分二,惟是一心,用即体之用,体即用之体,如达摩之“理入与事入”。由体而言,文殊即观音,黄花即翠竹,不同而同;由用而言,文殊即文殊,观音即观音,黄花即黄花,翠竹即翠竹,同而不同。不可错认文殊观音,不可混淆黄花翠竹,如《金刚经》言:“一切贤圣皆以无为法而有差别。”[47]
诸佛诸祖各就各愿,各就各缘,各显各才,具体可从二义解:一者,未成圣,各释自怨愆,各除自习气,各成自善根,如一宿觉之:“但自怀中解垢衣,谁人向外夸精进”[48],如二十四祖师子尊者之“蕴空”[49],如慧可之“偿债”[50]。二者,已成圣,入世间三昧,开谕愚盲,安慰惊恐,如《华严经》言:“阿耨多罗三藐三菩提,以心为本,心若清净,则能满一切善根,于佛菩提必得自在,欲成阿耨多罗三藐三菩提,随意即成。若欲除断一切取缘,住一向道,我亦能得,而我不断,为欲究竟佛菩提故,亦不证无上菩提,何以故?为满本愿,尽一切世界行菩萨行,化众生故。”[51]渐灭无明,渐积庄严,行满功圆,成就大事。因此,马祖振锡洪州,石头结庵衡山,天下有缘徒子行走江湖,追寻归家之路;德山有大口利牙,临济有锤打棒喝,擒纵卷舒,杀活自在,巧布有情,后学璀璨,“为病不同,药亦不同”,为愿不同,缘亦有别。如《法句经》言:“菩萨于毕竟空中,炽然建立。”[52]
“牛儿无处牧童闲,一片孤云碧嶂间”,画中牧童在天地山河间,独现真身,“天上地下,唯我独尊”[53],与天地山河浑然一体,才可内外无沾,才有唯我,才有独尊。究竟和,即究竟独,法界在辩证中圆融。因此,自行已立,还示于他,方可言究竟之度。只是,若有纤毫自他分别,即不言了了。
双泯第十
人牛不见杳无踪 明月光含万象空
若问其中端的意 野花芳草自丛丛
法界不二,能所永断,万缘顿息,尘劳顿除,归根得旨。如《思益经》言:“世尊,谁住彼岸?佛言:能知诸道平等者。”[54]如《解深密经》言:“一切法皆无自性,无生无灭,本来寂静,自性涅槃。”[55]唯空有双泯,不可说不可说,才为平等平等;唯自他寂灭,不可思议不可思议,才为不生不灭。道从来不是一抽象符号,智者不为一抽象符号而出生入死,为的是生命的无碍自在,可见,道是圆满福慧的代名词,道是大利益的代名词,由此而言,道离谁都不远,人生在世,谁的生存指标都在这,只是或迷或觉而已。
空有双泯,即是休去歇去,即如洞山禅师之“二十年要打成一片不能”[56],如药山禅师之“皮肤脱落尽,唯有一真实”[57]。无伪无作,无偏无离,无不中道,无不实相,无不法身,高者高空,低者低空,小者小空,大者大空,贵者贵空,贫者贫空,万事归宁,万法归一。无边无际,即边即际;无始无终,即始即终,圆明寂照,寂照圆明,如大颠言:“若能彻底无依无倚,直下承当空劫,圆陀陀,光烁烁。”[58]如龙女言:“深达罪福相,遍照于十方,微妙净法身,具相三十二。”[59]
图仅一圆,一切不可说不可说,而不可说又说一切一切,如是自证之境,说者无心,观者无见。因圆果满,具足五眼四智,普应诸方,履践无阂道场,游戏神通,不断不续,未来穷而不穷,虚空尽而无尽。
诸佛诸圣皆说二种清净、二种解脱。一者,了其本无,得自性清净,得自性解脱,此为见不二,见本性;二者,净其妄染,双障双消,得离垢清净,得究竟解脱,此为证不二,证本性。因此,为道不离顿悟渐修,且性且相,且本且末,其既合佛乘,亦不违圆旨。因此,为道应时时有悟入,水无穷,山无尽;为道亦应步步有剥落,如剥珍珠,愈剥愈光,直至剥无所剥,了无所了,直至与天地合其德,与日月同其明。
(作者为广东岭南师范学院基础教育学院副教授)
【注 释】
[1][59] 《妙法莲华经》,《大正新修大藏经》,第9册,第12、35页。
[2]《牧牛图颂》,《嘉兴藏》,第23册,第357页。
[3][12][42] 《大佛顶如来密因修证了义诸菩萨万行首楞严经》,《大正新修大藏经》,第19册,第155、108、122页。
[4][6]《大乘入楞伽经》,《大正新修大藏经》,第16册,第598、525页。
[5][31]《六祖大师法宝坛经》,《大正新修大藏经》,第48册,第351、357页。
[7]《佛祖纲目》,《卍新纂续藏经》,第85册,第706页。
[8][35][57]《马祖道一禅师广录》(四家语录卷一),《卍新纂续藏经》,第69册,第3、4、5页。
[9][27][30][51] 《大方广佛华严经》,《大正新修大藏经》,第10册,第82、340、663、291页。
[10][20][21][28][53]《五灯会元》,《卍新纂续藏经》,第80册,第108、234、178、76、29页。
[11]《指月录》,《卍新纂续藏经》,第83册,第734页。
[13]《云栖法汇》,《嘉兴藏》,第 33 册,第32页。
[14] 《翻译名义集》, 《大正新修大藏经》,第54册,第1177页。
[15][24]转引〔宋〕永明延寿:《万善同归集》,《大正新修大藏经》,第48册,第968、970页。
[16][17] 《佛果圆悟禅师碧岩录》, 《大正新修大藏经》,第48册,第145、148页。
[18]《大般涅槃经·后分》,《大正新修大藏经》,第12册,第904页。
[19] 《黄檗山断际禅师传心法要》,《大正新修大藏经》,第48册,第380页。
[22] 《禅关策进》,《大正新修大藏经》,第48册,第1103页。
[23]〔宋〕永明延寿:《万善同归集》,《大正新修大藏经》,第48册,第985页。
[25] 《居士分灯录》,《卍新纂续藏经》,第86册,第606页。
[26][38][49][50]《景德传灯录》,《大正新修大藏经》,第51册,第252、247、215、221页。
[29]《大般涅槃经》,《大正新修大藏经》,第12册,第765页。
[32]《达摩大师血脉论》,《卍新纂续藏经》,第63册,第4页。
[33]《维摩诘所说经》,《大正新修大藏经》,第14册,第537页。
[34]《四十二章经》,《大正新修大藏经》,第17册,第723页。
[36]《增一阿含经》,《大正新修大藏经》,第2册,第795页。
[37]《资持记》,《大正新修大藏经》,第40册,第202页。
[39]《瑜伽师地论》,《大正新修大藏经》,第30册,第728页。
[40]《宝镜三昧本义》,《卍新纂续藏经》,第63册,第221页。
[41]《无门关》,《大正新修大藏经》,第48册,第295页。
[43][45][46] 〔晋〕郭象注、〔唐〕成玄英疏等:《庄子注疏》,中华书局2011年,第133-134、468、468-469页。
[44]《虚云和尚方便开示》(内部流通),第145页。
[47]《金刚般若波罗蜜经》,《大正新修大藏经》,第8册,第49页。
[48]《永嘉证道歌》,《大正新修大藏经》,第48册,第96页。
[52]《法句经》,《大正新修大藏经》,第85册,第1433页。
[54]《思益梵天所问经》,《大正新修大藏经》,第15册,第37页。
[55]《解深密经》,《大正新修大藏经》,第16册,第694页。
[56][58]《大颠和尚注心经》(非流通品),第35、43页。